[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zycia. Warunki jednostkowe i spoleczne, ktore tlamsza zycie, rodza zadze niszczenia, ktora
staje sie swego rodzaju punktem wyjscia dla wrogich tendencji skierowanych badz przeciw
innym, badz przeciw sobie.
Rozumie sie samo przez sie, jak wazna rzecza jest nie tylko uswiadomienie sobie aktywnej
roli destruktywnosci w procesach spolecznych, lecz rowniez poznanie specyficznych
warunkow wplywajacych na jej nasilenie. Zwrocilismy juz uwage na wrogosc przenikajaca
klasy srednie w epoce reformacji i znajdujaca wyraz w niektorych ideach protestantyzmu;
szczegolnie w duchu ascezy i w kalwinskim wizerunku bezlitosnego Boga, ktoremu sprawia
przyjemnosc skazywanie czesci rodzaju ludzkiego na wieczne potepienie za nie popelnione
winy. Wtedy, jak i pozniej, klasy srednie wyrazaly swoja wrogosc przewaznie pod maska
moralnego oburzenia, ktore stanowilo racjonalizacje ostrej zawisci wobec tych, co mieli
srodki, aby korzystac z zycia. W swiecie wspolczesnym destruktywnosc nizszych klas srednich
stala sie waznym czynnikiem sprzyjajacym narodzinom hitleryzmu, ktory apelowal do
sklonnosci niszczycielskich tych klas i skorzystal z nich w walce ze swymi wrogami. Zrodel
destruktywnosci nizszych klas srednich latwo doszukac sie - pisalismy juz o tym - w izolacji i
stlumieniu ekspansywnosci jednostki; jedno i drugie wystepuje w wiekszym nasileniu w
nizszych klasach srednich anizeli w klasach stojacych wyzej lub nizej.
Mechaniczny konformizm
Ukazane wyzej mechanizmy polegaja na tym, ze jednostka przezwycieza swe poczucie
znikomosci wobec wszechogarniajacej sily swiata zewnetrznego badz to przez wyrzeczenie
sie swej jednostkowej integralnosci, badz tez przez takie niszczenie innych ludzi, aby swiat
przestal jej zagrazac.
Do odmiennych mechanizmow ucieczki nalezy tak calkowite wycofanie sie ze swiata, ze
przestaje on byc grozny (podobny obraz znajdujemy w niektorych stanach
psychotycznych)14, oraz psychologiczny przerost wlasnej osobowosci, osiagajacy taki stopien,
ze w porownaniu z nia swiat zewnetrzny maleje. Chociaz wymienione mechanizmy ucieczki
sa dla psychologii indywidualnej dosc wazne, ich znaczenie kulturowe jest niewielkie. Nie
bede ich przeto w dalszym ciagu omawial, lecz zajme sie innym mechanizmem. ucieczki,
majacym ogromne znaczenie spoleczne.
Ten wlasnie mechanizm jest rozwiazaniem, ktore wiekszosc normalnych ludzi znajduje w
nowoczesnym spoleczenstwie. Krotko mowiac, jednostka przestaje byc soba; w pelni
adoptuje ten rodzaj osobowosci, ktory oferuja jej wzory kulturowe; dzieki temu staje sie
zupelnie podobna do innych, taka, jaka ci inni spodziewaja sie zobaczyc. Znika rozbieznosc
miedzy "ja" i swiatem, a wraz z nia swiadomy lek przed samotnoscia i bezsila. Mechanizm ten
mozna porownac z ochronna barwa, jaka przybieraja niektore zwierzeta. Tak dalece
upodobniaja sie do otoczenia, ze z trudein mozna je odroznic. Osoba, ktora rezygnuje ze
swego indywidualnego "ja" i staje sie automatem, identycznym z milionem innych
otaczajacych go automatow, nie musi juz czuc sie samotna i zalekniona. A jednak cena, jaka
za to placi - utrata samego siebie - jest wysoka.
Poglad, ze normalnym sposobem przezwyciezenia samotnosci jest stac sie automatem,
przeczy jednemu z najbardziej rozpowszechnionych przekonan co do miejsca czlowieka w
naszej kulturze. Wiekszosc z nas maja rzekomo stanowic jednostki, ktore moga myslec, czuc,
dzialac, jak im sie podoba. Co wiecej, nie jest to tylko ogolna opinia na temat nowoczesnego
indywidualizmu; kazdy poszczegolny osobnik wierzy szczerze, ze on jest on i ze jego mysli,
uczucia i pragnienia sa jego. Ale choc sa miedzy nami prawdziwe indywidualnosci,
przekonanie to jest w wiekszosci wypadkow zludzeniem i to zludzeniem niebezpiecznym,
poniewaz przeszkadza w usunieciu warunkow sprzyjajacych takiemu stanowi rzeczy.
Mamy tu do czynienia z jednym z najbardziej fundamentalnych problemow
psychologicznych, ktory najlatwiej wprowadzic zadajac serie pytan. Co to jest "ja"? Jaka jest
natura owych aktow, ktore jedynie ludza, iz sa wlasnymi aktami danej osoby? Co to jest
spontanicznosc? Co to jest oryginalny akt psychiczny? A w koncu: co to wszystko ma
wspolnego z wolnoscia? W niniejszym rozdziale sprobujemy ukazac, w jaki sposob uczucia i
mysli wywolane od zewnatrz moga byc subiektywnie przezywane jako wlasne; a takze, jak
stlumione wlasne uczucia i mysli moga przestac byc czescia naszego "ja". Rozmyslania te
bedziemy kontynuowac w rozdziale o Wolnosci i demokracji.
A teraz przystapmy do naszych rozwazan starajac sie zanalizowac znaczenie owego
przezycia, ktore ubrane w slowa brzmi ja czuje, ja mysle, ja chce. Kiedy mowimy ja mysle,
wydaje sie nam, ze stwierdzenie to jest jasne i niedwuznaczne. Wydaje sie, ze jedynym
problemem jest, czy to, co ja mysle, jest sluszne lub niesluszne, a nie czy to ja tak mysle. A
przeciez jeden konkretny eksperyment od razu pokazuje; ze odpowiedz na to pytanie nie jest
bynajmniej tak oczywista, jak nam sie zdaje. Przypatrzmy sie jakiemus doswiadczeniu z
hipnoza. Oto hipnotyzer B wprawia podmiot A w sen hipnotyczny i sugeruje mu, ze po
obudzeniu z tego snu zechce on czytac tekst, ktory, jak bedzie sadzil, przyniosl ze soba; ze
bedzie szukal tego tekstu i go nie znajdzie, ze wowczas posadzi inna osobe, C, o ukradzenie
go i bardzo sie na nia pogniewa. Hipnotyzer mowi jeszcze, ze podmiot zapomni, iz wszystko
to zasugerowano mu w czasie snu hipnotycznego. Trzeba dodac, ze C jest osoba, do ktorej A
nigdy nie zywil urazy i nie ma najmnniejszego powodu jej odczuwac; co wiecej, faktycznie nie
przyniosl on ze soba zadnego tekstu.
Co sie dzieje? A budzi sie i po krotkiej rozmowie na jakis temat powiada :
Nawiasem mowiac, to mi przypomina cos, o czym pisalem w moim tekscie. Zaraz
wam to przeczytam.
Rozglada sie dookola, nie znajduje tekstu, po czym zwracajac sie do C sugeruje, ze ten musial
mu go zabrac. A kiedy C stanowczo zaprzecza, A wybucha gniewem i wrecz oskarza C o
kradziez rekopisu. Malo tego. Przytacza argumenty, na dowod, ze C jest zlodziejem. Slyszal
od drugich - powiada - ze C potrzebowal tego tekstu, ze mial doskonala okazje zabrania go
itd. Slyszymy nie tylko oskarzenie C, lecz rozne racjonalizacje, ktore nadaja oskarzeniu pozory
wiarygodnosci. (Oczywiscie, wszystko to jest nieprawda i A nigdy przedtem o czyms
podobnym nie myslal).
Przyjmijmy, ze w tym momencie inna osoba wchodzi do pokoju. Nie mialaby ona
najmniejszej watpliwosci, ze A mowi to, co mysli i co czuje; jedyne pytanie, jakie zrodziloby
sie w jej umnysle, to czy oskarzenie jest sluszne, czy nie, tj. czy tresc mysli A pokrywa sie z
rzeczywistymi faktami, Nas jednak, ktorzy bylismy swiadkami calego wydarzenia od samego
poczatku, bynajmniej nie obchodzi kwestia, czy oskarzenie bylo sluszne. Wiemy, ze nie o to
idzie, poniewaz jestesmy pewni, ze to, co A obecnie czuje i mysli, to nie sa jego uczucia i
mysli, lecz obce elementy podsuniete mu przez kogos innego.
Konkluzja, do jakiej dojdzie osoba, ktora weszla w polowie przeprowadzonego
eksperymentu, moze byc mniej wiecej taka:
Oto stoi przed nami A, ktory wyraznie stwierdza, ze wszystko to sa jego mysli. Jest
zarazem tym, ktory wie najlepiej, co mysli, i nie ma lepszego dowodu na to, co czuje,
niz jego wlasne stwierdzenie. Sa tu jeszcze inne osoby, ktore twierdza, ze mysli A
zostaly mu narzucone i stanowia obce elementy, przekazane z zewnatrz. Uczciwie
przyznaje, ze nie potrafie rozstrzygnac, kto tu ma racje; kazda ze stron moze sie mylic.
A ze wypada dwoch na jednego, byc moze slusznosc jest raczej po stronie wiekszosci.
My jednak, swiadkowie calego eksperymentu, nie moglismy miec takich watpliwosci; tak jak
nie mialby ich nowo przybyly, gdyby byl obecny przy innych doswiadczeniach z hipnoza.
Przekonalby sie wowczas, ze ten typ eksperymentu moze byc powtarzany niezliczone razy z
roznymi osobami i z wprowadzeniem roznych watkow. Hipnotyzer moze zasugerowac, ze
surowy ziemniak jest smakowitym ananasem, i podmiot bedzie zajadal ziemniak gustujac w [ Pobierz całość w formacie PDF ]